Lập trình viên giỏi: Cỗ máy biết sáng tạo

Chào các bạn, Lucas đây!

Hôm nay, chúng ta sẽ cùng trò chuyện về một chủ đề mà mình nghĩ rằng rất quan trọng để hiểu đúng về nghề lập trình viên, đặc biệt là với những bạn mới bắt đầu hoặc đang cảm thấy lạc lối trong lĩnh vực này. Khi nhắc đến lập trình viên giỏi, hình ảnh hiện lên trong đầu bạn là gì? Một người chỉ biết cắm cúi vào màn hình với logic khô khan? Hay một nghệ nhân “tài năng” với những ý tưởng bay bổng không giới hạn?

Thực tế thú vị hơn nhiều. Theo góc nhìn của mình sau 20 năm làm nghề, từ những ngày đầu gõ code đến khi phỏng vấn hàng ngàn bạn trẻ và quản lý cả một đội ngũ, những developer giỏi thực sự là sự kết hợp của hai thái cực tưởng chừng đối lập. Họ vừa tuân thủ logic một cách chặt chẽ, vừa sở hữu khả năng sáng tạo đột phá. Giống như mình hay nói:

Lập trình viên giỏi là những kẻ tương đối lập dị, họ có thể đóng tốt cả hai vai, một cỗ máy tuân thủ cứng nhắc, một nghệ nhân khát khao sáng tạo.

– Lucas

Chính sự kết hợp độc đáo này đã làm nên những lập trình viên giỏi và những sản phẩm công nghệ vĩ đại. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn nhé.

Ngắm nhìn những thành tựu vĩ đại

Công nghệ đang định hình thế giới với tốc độ chóng mặt. Điện thoại thông minh, mạng xã hội, trí tuệ nhân tạo, những ứng dụng tiện ích hàng ngày… Tất cả đều là sản phẩm của trí tuệ và công sức của những người làm trong ngành CNTT, trong đó có vai trò không nhỏ của những lập trình viên.

Khi những người viết code thay đổi thế giới

Hãy nhìn vào lịch sử ngành công nghệ. Rất nhiều công ty có tầm ảnh hưởng toàn cầu được sáng lập hoặc dẫn dắt bởi những người có nền tảng kỹ thuật, những người đã trực tiếp lập trình hoặc hiểu rất sâu về nó. Bill Gates với Microsoft, Larry Page và Sergey Brin với Google, Mark Zuckerberg với Facebook (nay là Meta), hay cả Steve Jobs với Apple, người có bộ óc thiết kế tuyệt vời nhưng luôn làm việc sát sao với các kỹ sư. Họ là những minh chứng sống cho thấy nghề lập trình viên có thể mở ra cánh cửa để tạo ra những sản phẩm, dịch vụ thay đổi cả xã hội, định hình lại cách chúng ta tương tác, làm việc và sống.

Đó là niềm cảm hứng bất tận

Việc nhắc đến những thành tựu này chỉ nhằm mục đích tạo cảm hứng cho các bạn trẻ chuẩn bị bước vào nghề lập trình viên. Ngành CNTT cũng chỉ là một mắt xích nhỏ trong chuỗi phụ thuộc ngành nghề của xã hội hiện đại. Mỗi ngành nghề đều có vai trò và giá trị riêng. Cũng có cách để vươn đến đỉnh cao riêng. Mục đích ở đây chỉ là để các bạn thấy được tiềm năng rất lớn của những người làm code khi họ phát huy được tối đa năng lực của mình, và để các bạn – đặc biệt là những bạn đang bước chân vào ngành – có thêm động lực và hình dung rõ hơn về con đường phía trước.

Và như đã nói ở trên, để trở thành một lập trình viên giỏi, bạn cần đóng tốt cả hai vai.

Vai thứ nhất: Cỗ máy tuân thủ kỹ thuật

Bây giờ, chúng ta sẽ nói về “chiếc mũ” đầu tiên mà một lập trình viên giỏi đội lên: sự tuân thủ các nguyên tắc kỹ thuật, hay vai trò của một “cỗ máy” cứng nhắc.

Ngành kỹ thuật nào cũng có các nguyên lý và quy tắc cốt lõi buộc phải tuân thủ

Đúng vậy, bất kỳ ngành kỹ thuật nào, dù là xây dựng, cơ khí, hàng không hay phần mềm, đều được xây dựng trên nền tảng của các nguyên lý và quy tắc cốt lõi. Những nguyên lý này không phải do ai đó tùy tiện đặt ra, mà chúng được đúc kết từ kinh nghiệm, nghiên cứu và sự hiểu biết sâu sắc về cách mọi thứ vận hành. Chúng giống như những định luật vật lý, tồn tại khách quan và bất biến. Nắm vững và tuân thủ chúng là điều kiện tiên quyết để tạo ra sản phẩm không chỉ chạy được mà còn ổn định, an toàn, hiệu quả và có thể phát triển lâu dài.

Hậu quả khôn lường khi làm sai sách

Khi bạn không nắm vững các nguyên lý engineering cơ bản, hậu quả có thể rất nghiêm trọng. Bạn có thể viết ra những đoạn code hoạt động được trong trường hợp đơn giản, nhưng lại sụp đổ khi gặp dữ liệu phức tạp hơn hoặc lượng truy cập lớn. Code trở nên lộn xộn, khó đọc, khiến đồng nghiệp (và cả bạn trong tương lai!) vật lộn mỗi khi cần sửa chữa hay thêm tính năng mới. Trong những hệ thống quan trọng như ngân hàng, y tế… một lỗi kỹ thuật nhỏ cũng có thể dẫn đến thiệt hại lớn.

Một ví dụ đơn giản là khi làm tính năng chuyển tiền của một dự án ví điện tử. Nếu người lập trình viên không hiểu về nguyên lý xử lý đồng thời (concurrency) và sử dụng khóa (lock) hay giao dịch (transaction) đúng cách, hệ thống có thể bị lỗi khi có nhiều người cùng lúc thực hiện chuyển tiền, dẫn đến sai sót về số dư, gây thất thoát tài chính nghiêm trọng. Đó chính là hậu quả khi “làm sai sách” trong kỹ thuật đấy.

Kiến thức kỹ thuật – Học nữa, học mãi

Kiến thức trong ngành lập trình là vô biên, không thể học hết trong ngày một ngày hai. Không thể thấm nhuần nếu chỉ học chay mà không áp dụng vào thực tiễn. Vậy thì phải làm thế nào để xây dựng nền tảng kỹ thuật vững chắc?

Phải luôn tâm niệm, làm gì cũng có nguyên lý và quy tắc

Trong mọi tình huống công việc, các bạn nên luôn tâm niệm điều đó. Đặc biệt là mỗi khi làm một tính năng mới nằm ngoài những kinh nghiệm đã có trước đây. Điều này sẽ giúp các bạn luôn ở trong trạng thái tỉnh táo, không bỏ sót các tiêu chuẩn kỹ thuật cần áp dụng. Trong ngành lập trình, để làm một thứ nó chạy được, thì có rất nhiều cách làm khác nhau, nhưng để tự tin về những sản phẩm mình làm ra, chỉ có một vài phương pháp, một vài quy chuẩn mà thôi.

Một ví dụ rất giản đơn, là kiểm tra một email có hợp lệ. Người nào không biết thì chỉ đơn thuần verify dấu @ chia đôi tên và domain. Nhưng người tâm niệm về “nguyên tắc” sẽ nhanh chóng tìm ra có cả một chuẩn RFC 5321 dành cho nó. Thấm nhuần điều này, lập trình viên sẽ có thói quen truy về nguồn, tìm về chuẩn. Hiểu rõ chuẩn sẽ tìm đến các thư viện dựng sẵn thay vì tự viết những đoạn mã phức tạp và dễ sai sót.

Nắm vững các nguyên lý và quy tắc căn bản

Nguyên tắc căn bản là các nguyên tắc bất di bất dịch mà mọi lập trình viên đều phải nằm lòng. Để trở thành một “cỗ máy tuân thủ” đáng tin cậy, bạn cần đầu tư thời gian vào việc học các kiến thức nền tảng. Đó là cách chọn và sử dụng cấu trúc dữ liệu phù hợp (ví dụ: khi nào dùng mảng, khi nào dùng danh sách liên kết, khi nào dùng hash map?), cách thiết kế giải thuật hiệu quả để giải quyết vấn đề (sắp xếp, tìm kiếm, duyệt đồ thị…), hiểu về các nguyên lý thiết kế phần mềm để viết code có tổ chức (ví dụ: nguyên tắc SOLID giúp code dễ thay đổi), và không thể thiếu tư duy về kiểm thử để đảm bảo chất lượng.

Với người mới, các bạn có thể tham khảo thêm về bộ khung kiến thức lập trình cơ bản mà lập trình viên ứng dụng cần nắm.

Học học nữa học mãi

Nói lại về việc kiến thức là vô cùng. Để không bị “ngợp” và có lộ trình học hiệu quả, bạn cần học cách phân loại và sắp xếp kiến thức. Có thể tạm chia kiến thức thành các nhóm sau:

• Kiến thức cốt lõi: Đây là những nền tảng bắt buộc phải có để bạn có thể “hành nghề” và hiểu sâu về các khái niệm căn bản (ví dụ: cấu trúc dữ liệu, giải thuật, nguyên lý OOP…).
• Kiến thức mở rộng: Nhóm kiến thức này liên quan đến các hướng chuyên môn sâu hơn (ví dụ: Big Data, AI/ML, DevOps, Security…). Bạn có thể học dần khi cần hoặc theo định hướng phát triển của bản thân.
• Kiến thức thích ứng: Đây là những kiến thức về công nghệ, framework, thư viện cụ thể (ví dụ: một ngôn ngữ mới, một framework web…). Nhóm này thay đổi rất nhanh và bạn cần học linh hoạt tùy theo yêu cầu dự án hoặc xu hướng thị trường.

Nhìn chung, việc học là một quá trình liên tục và đòi hỏi phương pháp rõ ràng.

Vai thứ hai: Nghệ nhân với tinh thần sáng tạo

Bên cạnh vai trò “cỗ máy tuân thủ kỹ thuật”, một lập trình viên giỏi còn là một người “nghệ nhân” đúng nghĩa, với “ngọn lửa sáng tạo” luôn âm ỉ cháy và được thể hiện theo những cách rất đặc thù trong thế giới lập trình.

Sáng tạo trong thế giới lập trình

Sáng tạo trong lập trình không phải là vẽ vời tùy hứng như một nghệ sĩ tự do. Nó là sự sáng tạo có kỷ luật, dựa trên nền tảng logic và kỹ thuật. Nó giống như một kiến trúc sư sáng tạo trong khuôn khổ các định luật vật lý, hay một đầu bếp sáng tạo món ăn ngon dựa trên hiểu biết về nguyên liệu và kỹ thuật nấu nướng. Người developer giỏi dùng sự sáng tạo để tìm ra những cách tiếp cận vấn đề thông minh, hiệu quả và “thanh lịch” nhất. Có thể nói, đó là sự “suy nghĩ như một kỹ sư” – không ngừng đặt câu hỏi, thử nghiệm và cải tiến để đạt được mục tiêu.

Tìm lời giải tối ưu cho bài toán phức tạp

Sức sáng tạo của người làm code bộc lộ rõ nhất khi đối mặt với những bài toán hóc búa. Làm thế nào để xử lý lượng dữ liệu khổng lồ trong thời gian ngắn nhất? Làm thế nào để xây dựng một hệ thống có thể mở rộng khi lượng người dùng tăng lên gấp trăm, nghìn lần? Việc tìm ra những giải pháp kỹ thuật độc đáo, vượt ra khỏi lối mòn, đòi hỏi một bộ óc linh hoạt và dám thử những điều mới. Đó là lúc vai trò “nghệ nhân” được phát huy mạnh mẽ.

Sáng tạo trong việc đáp ứng nhu cầu của người dùng

Một khía cạnh quan trọng khác của sự sáng tạo ở lập trình viên giỏi là cách họ biến những yêu cầu kỹ thuật thành trải nghiệm tốt nhất cho người dùng cuối. Code không chỉ để chạy, mà nó là nền móng cho sản phẩm tương tác trực tiếp với con người. Sáng tạo nằm ở việc làm sao để “bày ra bàn ăn của người dùng” một cách hấp dẫn, dễ “tiêu hóa” và mang lại “khẩu vị” ngon nhất. Developer giỏi không chỉ quan tâm đến việc code chạy đúng logic, họ còn suy nghĩ làm sao để sản phẩm nhanh hơn khi người dùng thao tác, giao diện mượt mà, thông báo rõ ràng, và luồng sử dụng tự nhiên nhất có thể. Đó là sự sáng tạo đặt mình vào vị trí người dùng.

Sáng tạo thể hiện qua từng dòng code

Sáng tạo của một dev giỏi không chỉ dừng lại ở mức độ kiến trúc hệ thống hay trải nghiệm người dùng. Nó thể hiện ngay trong công việc hàng ngày, qua từng chi tiết nhỏ:

• Cách họ phân tích yêu cầu và chia nhỏ bài toán phức tạp thành các phần nhỏ hơn, dễ quản lý.
• Cách họ thiết kế giao diện giữa các module (API) sao cho rõ ràng và dễ sử dụng cho người khác (hoặc chính họ sau này).
• Cách họ đặt tên biến, tên hàm sao cho dễ hiểu, súc tích và có ý nghĩa – nghe có vẻ đơn giản nhưng cần sự tinh tế đấy!
• Cách họ viết code “sạch” (clean code), không chỉ làm cho code hoạt động mà còn làm cho nó dễ đọc, dễ hiểu, dễ sửa đổi – giống như một tác phẩm nghệ thuật được sắp xếp gọn gàng và có trật tự.
• Khả năng tìm ra nguyên nhân và giải quyết các lỗi phức tạp một cách nhanh chóng, đôi khi bằng những phương pháp suy luận và thử nghiệm đầy sáng tạo.

Thay cho lời kết

Nhìn lại, chúng ta có thể thấy hành trình để trở thành một lập trình viên giỏi không phải là chọn một trong hai vai, mà là làm chủ cả hai vai.

Khi kỹ thuật được nâng tầm bởi tinh thần sáng tạo: Bạn là developer toàn diện

Bạn cần vai trò “Cỗ máy tuân thủ kỹ thuật” để xây dựng nền tảng vững chắc, đảm bảo sự ổn định và tin cậy cho sản phẩm. Và bạn cần vai trò “Nghệ nhân” để thổi hồn vào sản phẩm, tìm ra những giải pháp thông minh, tối ưu, biến những yêu cầu trừu tượng thành hiện thực hữu ích và đột phá. Sự kết hợp hài hòa giữa logic chặt chẽ (kỹ thuật) và khả năng sáng tạo không ngừng nghỉ (tinh thần sáng tạo) chính là yếu tố then chốt tạo nên sức mạnh của một developer giỏi, một “Cỗ máy sáng tạo” thực thụ và là một developer toàn diện.

Người mới cần bắt đầu như thế nào

Nếu bạn đang ở những bước đầu tiên trên con đường này, có thể bạn sẽ cảm thấy hơi choáng ngợp. Đừng lo lắng! Bất kỳ lập trình viên giỏi nào cũng đều đã đi qua giai đoạn này. Hãy tập trung vào việc xây dựng nền tảng thật vững chắc – học kỹ các nguyên lý cơ bản, cấu trúc dữ liệu, giải thuật. Song song đó, hãy luôn giữ sự tò mò và tinh thần ham học hỏi. Đừng ngại thử những cách giải quyết vấn đề mới, tìm hiểu cách những người đi trước đã làm, và không ngừng thực hành để mài giũa cả tư duy logic lẫn khả năng sáng tạo của mình.

Bước đi trên con đường nghề lập trình viên là một hành trình đầy thử thách. Hãy kiên trì, đam mê, và tin tưởng vào khả năng biến bản thân trở thành một cỗ máy biết sáng tạo bạn nhé!